بازگشت به برجام | تحریم ‌ها رفع می‌شوند؟

جو بایدن، رئیس جمهور امریکا بعد از ناکامی فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ در نحوه تعامل با ایران چه راهبردی را در پیش می‌گیرد؟

به گزارش سایت خبری و تحلیلی دانشگاه علامه طباطبایی (عطنا) نشست «ایران 1400؛ مسائل سیاستی، فرصتها و چالشها» به همت انجمن علمی سیاستگذاری عمومی دانشگاه علامه طباطبایی با همکاری انجمن علمی اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف و انجمن مطالعات بین الملل دانشگاه شهید بهشتی 25 اسفند به صورت برخط برگزار شد.

در این نشست جلال دهقانی فیروزآبادی، دانشیار بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی در مورد تحلیل مسائل برجام، اولویت بندی‌ها در برجام، ارتباط سیاست با اقتصاد و تاًثیر دانش سیاست‌گذاری بر برجام صحبت کرد. مشروح این نشست را در ادامه می‌خوانیم.

تحریم و تحلیل مسائل برجام

جلال دهقانی فیروزآبادی (لینک) دانشیار روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی می‌گوید روابط با همسایگان و یا سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و همینطور حضور منطقه ای ایران و تنظیم روابط یا مدیریت روابط با کشورهای منطقه و قدرت‌های بزرگ با مدیریت مناضعه و تنش با آمریکا از مهم‌ترین مواردی است که پیش‌روی ویژگی‌های مسائل سیاست خارجی در کشور ایران گرچه همه آن‌ها هر یک به تنهایی مسائل مهمی در دستگاه سیاست خارجی کشور هستند، اما چون ویژگی اولشان در هم تنیدگی و پیوستگی به همدیگر است در نتیجه اتخاذ تصمیم برای از سوی دستگاه سیاست‌گذاری خارجی،کار را بسیار پیچیده خواهد کرد و عقلانیت و تدبیر ویژه‌ای را می‌طلبد تا با آن تحولاتی در عرصة داخلی، منطقه‌ای و بین المللی رخ دهد.»

تحریم و پرسش برجام

او اضافه کرد: « نکته ی دیگر این است که این مسائل در سال پیش رو که سال انتخابات هم هست به شدت سیاسی می‌شود به این معنا که شدت رقابت بر سر این موضوعات به ویژه برجام که از پیش به شدت سیاسی شده بود در سیاست ایران، در سال 1400 سیاسی تر خواهد شد به این خاطر که اگر نگوییم مهم ترین مسئله انتخابات سال آینده خواهد بود قطعا یکی از مهم ترین مسائل برای اخذ رأی بیشتر برای رسیدن به منصب در ریاست جمهوری ایران است.

به طور کلی یکی از ویژگی های سیاست در ایران، موضوعات سیاست داخلی بوده که به شدت بین المللی می شود و تبعا مسئله ی مهمی مانند برجام و موضوع هسته ای بیش از موضوعات دیگر و در سال آینده بین المللی خواهد شد و این هم باز برای سیاست گذاری خارجی پیچیدگی های بسیاری را ایجاد می کند، به این معنا که مدیریت و تدبیر آن، سیاست خارجی ایران را سخت تر می‌کند چون همین موضوع برجام همه ی قدرت های بزرگ را درگیر کرده، قدرت های منطقه ای و سیاست داخلی هم همینطور.

یعنی دایره متداخله با مرکز داغی به نام برجام، برای مدیریت چنین مسئله ی سیاسی و حائز اهمیت است، اولین الزام و در واقع تحلیل بسیار دقیق و مدبرانه ی مسائل و شرایط است.»

تحریم و اولویت اول در برجام 

دهقانی فیروزآبادی بیان کرد: یکی از مخاطرات، فروکاستن این مسئله است که به لحاظ سیاست گذاری های خارجی و همینطور شرایط داخلی، بسیار خطرناک خواهد بود. شرایط منطقه ای و بین المللی نیازمند یک تحلیل بسیار دقیق و درستی است.

نکته ی بعدی دقت در تدوین دستورکار سیاست گذاری های خارجی در ایران و یا تعریف اولویت های سیاست خارجی است. گرچه حالا ما این موضوع برجام را به عنوان یکی از اولویت ها در نظر بگیریم، با توجه به ابعاد و وجوه متعدد و متکثری که دارد، اولویت بندی هایش بسیار مهم است. بعنوان نمونه مسئله ی اصلی ما آیا رفع و خنثی سازی تحریم های بین المللی است، یا تعیین تکلیف برجام؟

به لحاظ اولویتی، آیا اولویت اول رفع تحریم ها است؟ یا حفظ برجام؟ که در این باره اختلاف نظر وجود دارد. چراکه شکاف و دوگانگی در سیاست گذاری وجود دارد. که آیا باید سیاست خارجی تاکیدش روی رفع تحریم ها باشد یا نجات برجام و حفظ برجام. طبیعتا این اولویت بندی دو نوع سیاست خارجی را ایجاب می کند و باز اولویت های دیگر همچون سیاست منطقه ای که در ایران وجود دارد و پیوندی که با بحث برجام دارد.

رفع تحریم‌ ها، اولویت اول

معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی، اعتقاد دارد که مدیریت منازعه ای با آمریکا، مدیریت روابط با اروپا همچون مدیریت روابط با چین و روسیه این ها از جمله موضوعات مهمی در حوزه برجام و برنامه ی هسته ای ایران است که به لحاظ تعیین اولویت حائز اهمیت خواهد بود. فارغ از اینکه اولویت اول با رفع تحریم ها و تعیین تکلیف برجام است. اولویت هرکدام از این ها یعنی رفع تحریم ها و حفظ برجام با تامین منافع عمومی ایران، اگر برجام منفعتی برای ایران نداشته باشد موضوعیت نیز نخواهند داشت.

دراین باره نیز سوالاتی همچون آیا اولویت اول مذاکره با آمریکا است یا چانه زنی با اروپا است، آیا به نوعی تاکید روی توسعه روابط چین و روسیه است و یا اتقاد این است که سیاست نگاه به شرق در اولویت باشد.

این ها همه بازتاب های سیاست‌گذاری دارد که ما کدام یک از این ها را در اولویت قرار دهیم و در همین راستا سیاست خارجی ایران حداقل سه هدف بسیار مهم در سیاست خارجی، در کوتاه مدت و طی سال جاری برجسته کرده است. یکی از اهداف رفع و خنثی سازی تحریم ها است که در سیاست ایران بسیار مهم است.»

تحریم و ارتباط آن اقتصاد

سیدجلال دهقانی فیروزآبادی ادامه داد: «تحریم یکی از موانع همه ی ابعاد سیاست خارجی در ایران است که محدودیت ها و موانعی را برای سیاست خارجی ایران ایجاد کرده که این تنها در حوزه اقتصاد نیست، گرچه امروزه اقتصاد و سیاست را خیلی هم نمی شود از یکدیگر جدا کرد.

هرکدام از این ها ویژگی های خاص خودش را دارد و بر روی حوزه های دیگر نیز تاثیر می گذارد. تحریم ها فراتر از یک امر سیاسی امروز، یک امر امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران تلقی می‌شود. یکی از مهم ترین اهداف سیاست خارجی ایران تلاش برای لغو و رفع تحریم ها است، هدف دیگر حفظ و تثبیت قدرت منطقه ای ایران است.

این‌ها هدفی است که در واقع تضعیف قدرت منطقه ایران تاثیر مستقیمی بر روی حل و فصل مسئله ی برجام خواهد داشت. چراکه دیپلماسی بدون پشتوانه ی قدرت و اهرم های چانه زنی موفق نیست، به خصوص تجربه تاریخی نشان دهنده این است که در حوزه برجام، هدف بسیار مهم دیگری وجود دارد که مجددا مرتبط است با دو هدف قبلی و شامل جلوگیری از اجماع جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران می شود که تبعا شما مشاهده می کنید، این موارد ظاهرا پارادوکسیکال هستند.»

تحریم و سیاست‌گذاری

او اظهار کرد که چگونه می شود که هم تحریم ها را رفع کرد و هم قدرت را حفظ کرد و هم از اجماع جهانی جلوگیری کرد؟ درواقع اینجاست که سیاست گذاری خارجی موضوعیت پیدا می کند. اگر امر سیاست گذاری خارجی و مدیریت سیاست خارجی به این سادگی ها بود، دیگر نیازی به تخصص و علمی که بتوانیم این موضوع‌ها را تحلیل کنیم نداشتیم.

بنابراین این مورد نیز از ظرافت ها و درواقع اهمیت علم سیاست گذاری به حساب می‌آید، به خصوص زمانی که حوزه آن هم حوزه سیاست خارجی باشد. چراکه سیاست خارجی حوزه سعی و خطا نبوده و حوزه حیات و ممات کشور است.

در طول تاریخ هیچ رهبری در هیچ شرایطی قصد نداشته که موجودیت، منابع و حیات کشورش را به خطر بیاندازد، اما ناخواسته به علت عدم درک درست از شرایط و مسائل به خصوص معادلات قدرت بهرحال این کار صورت گرفته است.  بنابراین باید در این زمینه دقت کرد به این دلیل که هر سیاست خارجی جای اشتباه نیست و ما نمی‌توانیم یکبار اشتباه کرده و دوباره برگشته و اشتباهمان را تصحیح کنیم لذا این امر خیلی مهم است.»

تحریم و مسئله تاثیر سیاست‌گذاری

 این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: «درمورد برجام باید گفت که با تاکید بر دانش سیاست گذاری، باید به آن پرداخت. نکته بسیار مهم در این خصوص این است که در راس امر سیاست گذاری، منطق مبانی هر مسئله ای است. درمورد برجام یا سیاست هسته ای جمهوری اسلامی ایران نیز منطق و مبنا در مدیریت آن چه در گذشته و حال و چه در آینده وجود داشته باشد، تاثیر گذار است.

سه مبنا برای دیپلماسی هسته ای و یا سیاست هسته ای ایران قابل تصور است و به نوعی اگر بخواهیم به صورت گفتمانی درباره آن بحث کنیم، یک منازعه و رقابتی هم بین این سه منطق وجود دارد؛ حالا با یک تصامحی که بررسی شده، گفتمان وجود داشته و وجود دارد.

با این حال مدیریت این موضوع را بسیار پیچیده می کند و یک منطق و مبنای اقتصادی است که منطق هزینه، فایده است و بر پایه ی میزان سود و منفعت اقتصادی صرف است که اگر بخواهیم درمورد برجام مثال بزنیم، باید گفت که آیا برجام فقط یک مسئله و موضوعی است که ما سیاستمان را براساس میزان نفع اقتصادی تدوین، تنظیم و اجرا می کنیم یا ممکن است ابعاد دیگری هم داشته باشد و نوع نگرش ما فرق داشته باشد.»

فعالیت هسته‌ای ایران و تحریم

دهقانی فیروزآبادی یادآور شد که «مبنای دیگر منطق، منطق بازدارندگی است و ماهیت امنیتی داشتن موضوعی است که همراه فعالیت هسته‌ای ایران بعلاوه ی برجام حائز اهمیت است. در این مورد نیز سوالاتی در ذهن ما ایجاد می‌شود ازجمله، آیا برجام فقط یک بحث اقتصادی است و یک بعد تحریمی دارد؟

یا ابعاد امنیتی بسیار مهمی هم دارد یا حداقل منطق و نوع نگاه ما به موضوع و مسئله هسته ای علاوه بر بعد اقتصادی، پیش و بیش از موضوع اقتصادی دارای بعد امنیتی است. برحسب بازدارندگی و منطق سوم، منطق هویتی است یعنی بازدارندگی هویتی به این معنا که برجام فقط یک موضوع امنیتی و اقتصادی و سیاسی نیست بلکه بخشی از هویت جمهوری اسلامی ایران هم است که در این رابطه بحث هستی شناسی مطرح می شود.

تحریم و یک رابطه

 بنابر گفته‌های این استاد دانشگاه، حل مسائلی که بخشی از هویت یک نظام سیاسی باشد، بسیار مهم است یعنی درجه ی اهمیتش از امنیت فیزیکی هم بیشتر است، چون یک موضوعی که از سطح سیاسی حاد تر می شود، به سمت سطح امنیتی می رود. اگر یک موضوع امنیتی اهمیت راهبردی اش بیشتر شد ارتقا پیدا می کند و به سطح هویتی و امنیت هستی شناختی می‌رسد.

بر این اساس ما باید در بحث سیاست گذاری هسته ای و سیاست گذاری خارجی، اهداف جمهوری اسلامی ایران را بررسی کنیم، چراکه اگر درک کافی از موضوع نداشته باشیم، توان درک درست بعد سیاست گذاری را نیز نخواهیم داشت. این موارد هم شامل کسانی است که می‌خواهند در حوزه سیاست گذاری فعالیت کنند وهم افرادی که می خواهند، از لحاظ سیاست گذاری موضوع را تحلیل کنند.

تحریم و منافع حیاتی

او بیان کرد: آیا توان هسته ای و برنامه های هسته ای جزء منافع حیاتی کشور به حساب می آید یا خیر؟ به لحاظ سیاست خارجی منافع حیاتی قابل مذاکره نیستند، درحالیکه منافع غیر حیاتی قابل مذاکره‌اند. سیاست گذاری هسته ای باید برای ما، کشور و تصمیم گیرندگان مشخص باشد.

براساس سه منطقی که به آنها اشاره شد، یک اجماعی وجود ندارد و در سطح تصمیم گیرندگان و جناح های سیاسی برخی معنای منافع حیاتی را نمی‌دانند که این موضوع سیاستگذاری واحد و یک پارچه‌ای را که از ضروریات سیاست گذاری خارجی است را سخت می کند.

نکته دوم این است که آیا براساس منطق اقتصادی، هدف از چنین توانایی فقط انرژی هسته‌ای است و یا توسعه علم فناوری و یا فراتر از آن براساس منطق بازدارنده است. همه ی این اهدافی که ممکن است برای برنامه ی هسته ای ما باشد، شامل یک هدف بازدارنده است که در ادبیات بازدارندگی مجازی به این معناست که یعنی ما چگونه در لبه و آستانه ی تولید بمب هسته ای باشیم و بمب هسته ای نداشته باشیم که باز در کشور بین تصمیم گیرندگان ما اجماع نظری وجود ندارد.

ما اگر می‌خواهیم برجام را به سرانجام برسانیم، قبل از آن باید کشور و حاکمیت، در مورد این موضوعات به یک جمع بندی برسند که ما بتوانیم به اهدافی که می خواهیم دست یابیم.

وابستگی رفع تحریم ها به برجام

 دانشیار روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی گفت: اخیراََََ کارهایی صورت می گیرد که به نظر می‌رسد نشان دهنده بازگشت همزمان یا بازگشت جز به جز به برجام باشد که این دو چیز باهم متفاوت‌اند.

اگر کلیت نظام به این سیاست و تصمیم رسیده باشد و این دوگانگی همچنان وجود داشته باشد، برجام به آن اهدافی که ما می خواهیم نمی رسد. در این باره نیز سوال هایی به وجود می‌آید که آیا اولویت ما حفظ برجام به شرط تاًمین حدقل اهداف ایران است و این حداقل اهداف چیست؟ رفع تحریم ها است؟

برجام هدف اقتصادی نداشته است؟ به نظر بنده اینگونه نیست. اگر انکار کنیم که تنها هدفش اقتصادی بود، اما باید در نظر داشت که یکی از مهم ترین اهدافش اقتصاد بوده است.

آیا ما برجام را بعنوان یک مکانیزمی که برای همان بازدارندگی مجازی می خواهیم که اگر اینگونه باشد حفظ برجام علاوه بر اینکه تحریم ها را رفع کند باید توانایی لازم در آستانه بودن ما یا بازدارندگی لازم را برای ایران حفظ کند. آیا کشور فقط خواستار بمب هسته ای است یا فراتر از آن را نیز می خواهد. اینها نکات بسیار مهمی است که بازگشت آمریکا به برجام و همچنین برای بازگشت ما بسیار متفاوت خواهد بود.»

برجام | عادی ساز روابط یا رفع تحریم ها

او یادآوری کرد: وجود دیدگاه های مختلف درباره برجام به این علت است که هریک از دیدگاه ها براساس مبانی، منطق و اهداف متفاوت است. اما منظور از برجام چیست؟ برجامی است که تحریم ها را رفع کند؟

به نظر بنده برجام وسیله ی عادی سازی روابط ایران با جهان است که در خود برجام آمده و ما می توانیم پیش بینی کنیم که همچنین چیزی اتفاق افتاده یا قرار است که اتفاق بیفتد. نهایت کاری که آمریکایی ها حاضر به انجامش باشند این است که تحریم های هسته ای را  لغو کنند، در دو گفتمان دیگر نیز ما تحریم شدیم و تحریم‌ها کماکان پابرجاست.

سیاست خارجی و برجام در عمل مستلزم فهم این موارد است و قاعدتا رفع تحریم‌ها و عادی شدن روابط اقتصاد جهانی یکی از ضروریات سیاست در ایران است. در مورد چشم انداز برجام هم باید گفت که هم ایران هم بایدن رئیس جمهور آمریکا قصد دارند، برجام را حفظ کنند. یک بحث در این باره وجود دارد که چقدر طرف مقابل حاضر است برای بازگشت به برجام بها بپردازد و امتیاز دهد.

تحریم و سیاست بایدن

جلال دهقانی فیروزآبادی معتقد است که بایدن به راحتی از اهرم‌هایی که توسط ترامپ برای سیاست خارجی آمریکا ایجاد شده بود، نمی گذرد. درست است که او اعلام کرد، قصد دارد به برجام برگردد اما مهم ترین نقد تیم بایدن به راهبرد فشار حداکثری ترامپ چه بود؟ اینکه ما از طریق یک دیپلماسی هوشمند می توانیم بر ایران سخت تر بگیریم، بنابراین بایدن هیچوقت نگفته بود که ترامپ سخت می گیرد، اما من نه.

همچنین بایدن مقاله ای را سال 2019، در سایت سی.ان.ان نوشت که چگونه راه های هوشمندانه تری هم برای سخت گیری کردن بر ایران وجود دارد. فشار بعلاوه‌ی دیپلماسی، ترامپ فشار را آماده کرد، طبق نظریات رئیس جمهور کنونی آمریکا دُز دیپلماسی‌اش را افزایش می دهد که درحال حاضر نیز به انجام این کار مشغول است.

او گفته که که ما با شرکای خود مشورت می کنیم و هیچوقت هم کتمان نکرده اند که برجام گام اول است و برجام را به عنوان یک موضوع خلع سلاح تلقی می کنند و می گویند که فرایندهای خلع سلاحی، گام به گام است و برمی گردیم به برجام، برای آنکه برجام را طولانی تر و محکم ترش کنیم.»

تحریم و شتاب زدگی در سیاست

معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان نشست، با بیان اینکه هم ایران و هم بایدن قصد دارند به برجام برگردند، گفت: هرکدام می‌خواهند بیشترین امتیاز را نیز دریافت کنند. تبعاً آمریکایی‌ها اگر میخواستند به برجام بازگردند، تاکنون آمده بودند و به تعهداتشان که در برجام وجود داشت عمل می‌کردند.

پس باید گفت که چنین قصدی ندارند که در این باره پیش‌بینی هم می‌شد، اما یک شتاب زدگی در سیاست ما وجود داشت که به نظر بنده درست نبود. چراکه اگر طرف مقابل بداند، شما به هر قیمتی که شده و در اسرع وقت به یک توافق نیاز دارید، او هم قیمت را افزایش می‌دهد.»